Gentiaanviolet (chemisch: hexamethylpararosanilinechloride) is een synthetische paarse kleurstof uit de triphenylmethaanreeks. Het staat ook bekend als methylrosaniline of kristalviolet. Deze kleurstof heeft van nature antiseptische en antimicrobiële eigenschappen – het werkt breed tegen bacteriën en schimmels. Gentiaanviolet werd oorspronkelijk in de 19e eeuw ontwikkeld als textielkleurstof, maar vond al snel toepassing in de geneeskunde als ontsmettend middel. In laboratoria wordt gentiaanviolet bijvoorbeeld gebruikt als kleuring in de Gram-kleurtechniek om bacteriën zichtbaar te maken, wat al meer dan een eeuw gebeurt.
Historische toepassingen
Gentiaanviolet heeft een lange geschiedenis in zowel medische als veterinaire toepassingen. Vanaf eind 19e en begin 20e eeuw werd het ingezet als goedkoop en toegankelijk antisepticum, nog vóór de komst van moderne antibiotica. Het kreeg destijds de naam “pyoktanine” en werd gebruikt om infecties te bestrijden in wonden en op de huid. Historisch is gentiaanviolet op diverse manieren toegepast, waaronder:
Huidinfecties en wonden: Als lokaal ontsmettingsmiddel bij oppervlakkige snijwonden, krabwonden, impetigo (krentenbaard) en zelfs brandwonden. Het heeft een breed antimicrobieel spectrum en remt de groei van veel gram-positieve bacteriën en schimmels. Zo werd gentiaanviolet ook op de navelstomp van pasgeborenen aangebracht om bacteriële kolonisatie te voorkomen in bepaalde settings.
Schimmelinfecties (spruw): Gentiaanviolet is traditioneel gebruikt bij candida-infecties van de slijmvliezen, zoals spruw (orale candida) bij zuigelingen of schimmelinfecties van de mond en keel. Moeders die borstvoeding gaven gebruikten de oplossing soms op de tepel om spruw bij baby’s te behandelen – hoewel deze praktijk tegenwoordig minder gebruikelijk is.
Parasitaire aandoeningen: In de vorige eeuw werd gentiaanviolet zelfs internationaal ingezet ter preventie van Chagas (een tropische parasitaire ziekte). Door gedoneerd bloed in endemische gebieden met gentiaanviolet te behandelen, konden de parasieten in bloedtransfusies onschadelijk worden gemaakt. Deze systemische toepassing is uniek, maar toont de veelzijdigheid aan.
Laboratoriumgebruik: Naast medische toepassingen is gentiaanviolet onmisbaar geweest in microbiologische laboratoria. Het is de hoofdcomponent van de Gram-kleuring, waarmee bacteriën onder de microscoop in gram-positief (paars) en gram-negatief (roze) worden onderscheiden. Dit klassieke labgebruik bestaat al sinds 1884 en dankt zijn succes aan het vermogen van gentiaanviolet om in celwanden te dringen – gram-positieve bacteriën houden de paarse kleurstof stevig vast.
Dankzij de lage kosten, eenvoudige bereiding en stabiliteit (het blijft jarenlang goed bij kamertemperatuur) is gentiaanviolet lange tijd een vaste waarde geweest in eerstehulpkistjes en klinieken wereldwijd. In ontwikkelingslanden werd het tot voor kort veelvuldig toegepast bij huidinfecties en schimmelproblemen vanwege de brede werking en minimale resistentie-ontwikkeling.
Let op: Hoewel gentiaanviolet een rijke geschiedenis heeft als huis-tuin-en-keukenmiddel, is het gebruik ervan in moderne tijden afgenomen. Er zijn inmiddels nieuwere, specifiekere antimicrobiële middelen beschikbaar met een gunstiger veiligheidsprofiel.
Samenstelling van de 1% oplossing
De gentiaanviolet-oplossing die hier wordt aangeboden is een 1% tinctuur in water. Dat betekent dat elke 1 ml oplossing 10 mg gentiaanviolet bevat (oftewel 1 gram per 100 ml vloeistof). De oplossing is voornamelijk op waterbasis, maar bevat een kleine hoeveelheid alcohol als hulpstof. In dit product is maximaal 0,5 ml ethanol per 10 ml oplossing aanwezig (ongeveer 5% v/v) om de kleurstof beter op te lossen en te conserveren. Ter vergelijking: in sommige gentiaanviolet-oplossingen wordt ~10% ethanol gebruikt naast gezuiverd water.
Dankzij deze samenstelling is de vloeistof makkelijk met een kwastje of wattenstokje aan te brengen op de gewenste plek. De paarse kleur is intens en kan dienen als visuele indicator van waar het middel is aangebracht. Er zijn geen verdere actieve ingrediënten – gentiaanviolet zelf is de werkzame stof.
Belangrijk: Schud de fles zachtjes voor gebruik, zodat de kleurstof goed verdeeld is. Sluit de verpakking steeds goed, want gentiaanviolet kan bij morsen vlekken geven (zie ook voorzorgsmaatregelen hieronder).
Violet 1% in water – Achtergrondinformatie
Voorzorgsmaatregelen bij gebruik
Gentiaanviolet 1% is uitsluitend bedoeld voor uitwendig gebruik op de huid en moet zorgvuldig worden toegepast. Houd rekening met de volgende voorzorgsmaatregelen:
Hardnekkige vlekken: Deze paarse kleurstof geeft makkelijk vlekken. Contact met textiel, porselein of de huid kan langdurige paarse verkleuring veroorzaken. Draag eventueel handschoenen en bescherm kleding/meubels tijdens gebruik. Mocht de huid paars kleuren, dan verdwijnt dit pas na verloop van tijd wanneer de huidcellen zich vernieuwen.
Niet op open wonden: Breng gentiaanviolet niet aan op open wonden, actieve zweertjes of ernstig beschadigde huid. In zulke weefsels kan de kleurstof zich namelijk ingraven, wat tot permanente paarse “tatoeage” van de huid leidt. Ook kan toepassing in diepe wonden genezing bemoeilijken. Gebruik het uitsluitend op intacte of oppervlakkig aangedane huid, tenzij een arts anders adviseert.
Vermijd slijmvliezen en inslikken: Laat de oplossing niet in contact komen met gevoelige slijmvliezen zoals ogen, neus, mond (binnenzijde) of de geslachtsorganen. Bij toevallig contact, spoel grondig met water. Slik de vloeistof niet door. Gentiaanviolet is niet bedoeld om in te nemen; inslikken kan leiden tot irritatie van mond/keel en andere bijwerkingen.
Beperkt en kortdurend gebruiken: Gebruik gentiaanviolet spaarzaam. Langdurig of overmatig gebruik kan huidirritatie, overgevoeligheid of zelfs lokale zwerenvorming veroorzaken. Als de huid rood, pijnlijk of schilferig wordt, stop dan het gebruik. Ook bij tekenen van een allergische reactie (bijv. uitslag, jeuk, zwelling) dient u het middel meteen af te wassen en niet verder te gebruiken. Raadpleeg een arts als de irritatie ernstig is of aanhoudt.
Volg altijd de gebruiksaanwijzing. Doorgaans volstaat het om gentiaanviolet 1–2 keer daags dun aan te brengen op het betreffende gebied. Meer frequent aanbrengen vergroot de kans op bijwerkingen zonder duidelijk extra voordeel. Gebruik bij kinderen of op delicate huid (zoals bij ouderen) extra voorzichtig, in overleg met een arts of apotheker.
Tip: Om ongewenste paarse vlekken rondom de behandelingsplek te voorkomen, kunt u de omliggende huid insmeren met een barrière (bijvoorbeeld vaseline) voordat u gentiaanviolet aanbrengt. Dit helpt met name bij toepassingen in de mondhoeken of op de lippen tegen hardnekkige verkleuring.
Regulering en status
Gentiaanviolet is een vrij verkrijgbaar middel in sommige landen, maar de laatste jaren staan overheden kritisch tegenover het gebruik ervan. Regulerende instanties hebben de veiligheid opnieuw beoordeeld, wat heeft geleid tot verschillende adviezen en restricties:
Canada: In 2019 voltooide Health Canada een veiligheidsbeoordeling en concludeerde dat blootstelling aan gentiaanviolet mogelijk het kankerrisico verhoogt. Vanwege deze ernstige potentiële risico’s adviseerde men Canadezen om alle producten met gentiaanviolet niet meer te gebruiken. Health Canada liet weten dat, vergelijkbaar met andere kankerverwekkende stoffen, geen enkel blootstellingsniveau echt veilig wordt geacht. Fabrikanten in Canada hebben daarop vrijwillig gentiaanviolet-houdende producten (zoals tincturen voor menselijk gebruik en diergeneesmiddelen zoals wondsprays) van de markt gehaald. Bovendien wordt aangeraden het middel niet langdurig te gebruiken en zeker te vermijden bij zwangere of borstvoedende vrouwen, uit voorzorg voor de baby. Canada’s stap kwam kort nadat een WHO-expertgroep (Codex Alimentarius) waarschuwde voor gentiaanviolet-resten in voedsel (veterinaire toepassing bij voedselproducerende dieren) vanwege kankerrisico.
Verenigde Staten: In de VS staat gentiaanviolet bekend als een oud huismiddeltje en is het nog steeds opgenomen als OTC (over-the-counter) first aid antisepticum. De Food and Drug Administration (FDA) staat de verkoop zonder recept toe voor uitwendig gebruik op bijv. kleine snijwonden. Tegelijkertijd heeft de FDA gentiaanviolet nooit goedgekeurd als inwendig geneesmiddel, en het gebruik in voedselketens is nadrukkelijk verboden. Zo beschouwt de FDA gentiaanviolet in diervoeder of aquacultuur als een niet-goedgekeurd diergeneesmiddel; aanwezigheid ervan leidt tot afkeuring van geïmporteerde voedingsmiddelen. In feite monitort de FDA actief op gentiaanviolet-residuen in bijvoorbeeld geïmporteerde vis en garnalen, omdat gentiaanviolet als verdacht kankerverwekkend en mutageen geldt. In Californië is gentiaanviolet om deze reden toegevoegd aan de Proposition 65-lijst van chemicaliën die kanker kunnen veroorzaken, wat inhoudt dat producten met gentiaanviolet in Californië voorzien moeten zijn van een waarschuwingslabel voor consumenten.
Europa: Binnen de EU is gentiaanviolet niet als geneesmiddel goedgekeurd voor inwendig gebruik. Historisch werd het wel als ontsmettingsmiddel toegepast, maar tegenwoordig is het in veel Europese landen moeilijk te verkrijgen of uit voorzorg uit het (para)medisch arsenaal verdwenen. Er bestaat geen recente EU-brede verbodsregel voor uitwendig gebruik bij de mens, maar gentiaanviolet wordt streng gereguleerd in de veterinaire sector. Zo is het niet toegestaan bij voedselproducerende dieren en zijn residulimieten vastgesteld op “niet-detecteerbaar” vanwege het ontbreken van een veilig blootbaarheidsniveau. Nationale autoriteiten (zoals het Nederlandse CBG of IGJ) raden in feite het gebruik van gentiaanviolet af wanneer alternatieven beschikbaar zijn.
Wereldgezondheidsorganisatie (WHO): Gentiaanviolet stond jarenlang op de model-lijst van essentiële geneesmiddelen van de WHO als goedkoop antischimmelmiddel (voor o.a. spruw). Echter, in recente edities is het verwijderd van de essentiële lijst. Internationale medische organisaties (zoals Artsen Zonder Grenzen/MSF) beschouwen gentiaanviolet inmiddels als een verouderd of potentieel riskant middel. MSF vermeldt expliciet dat bij dieren carcinogene effecten zijn aangetoond en dat gentiaanviolet daarom niet meer gebruikt dient te worden bij mensen als er veilige alternatieven voorhanden zijn.
Veiligheid, classificatie en wetenschappelijke bevindingen
Toxicologisch profiel: Gentiaanviolet is uitgebreid onderzocht in laboratoria en diermodellen. Uit celstudies blijkt dat de kleurstof aan DNA kan binden, wat de bezorgdheid wekt dat het genotoxisch (beschadigend voor genetisch materiaal) kan zijn. In kweekjes gedraagt gentiaanviolet zich als een mitose-remmer en clastogeen (het veroorzaakt breuken in chromosomen). Deze eigenschappen vormden de basis voor vervolgonderzoek naar mogelijke kankerverwekkendheid.
Dierstudies: Meerdere langdurige studies bij knaagdieren hebben verbanden gevonden tussen hoge doses gentiaanviolet en tumorvorming. Zo ontwikkelden muizen die twee jaar lang zeer hoge doses gentiaanviolet via het voer kregen vaker leverkanker (hepatocellulair carcinoom) dan onbehandelde muizen. In een grootschalige studie van de Amerikaanse FDA bij ratten werd na 2 jaar dieetblootstelling een toename in schildkliertumoren gezien. Het mechanisme hierachter is mogelijk dat gentiaanviolet een enzym (thyroïdperoxidase) remt en daardoor indirect de schildklier stimuleert tot woekering. Bovendien zijn in sommige proeven bij ratten ook verhoogde incidenties van andere tumoren gerapporteerd (bijv. in testes en lymfeklieren) bij extreme doseringen. Deze dierexperimenten leiden tot de classificatie van gentiaanviolet als “mogelijk kankerverwekkend” door diverse instanties. Het IARC (Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek) heeft gentiaanviolet zelf nog niet officieel ingedeeld in een Monografie, maar verwante trifenylmethaan-kleurstoffen (zoals basisch rood 9 en malachietgroen, mogelijk afbraakproducten van gentiaanviolet) zijn door IARC in Groep 2B geplaatst (mogelijk kankerverwekkend voor de mens). Daarnaast staat gentiaanviolet, zoals hierboven genoemd, op Californië’s Prop 65-lijst vanwege bewezen kankerverwekkendheid in diermodellen.
Ervaringen bij de mens: Opvallend genoeg is er ondanks het lange klinische gebruik weinig direct bewijs van ernstige schade bij mensen door gentiaanviolet. Er zijn geen gedocumenteerde gevallen van kanker bij mensen die eenduidig aan normaal gebruik van gentiaanviolet toegeschreven kunnen worden. Dermatologen merken op dat gentiaanviolet al meer dan een eeuw wordt toegepast zonder dat overtuigende kankerclusters of andere chronische toxiciteit bij patiënten zijn gemeld. Bij correct uitwendig gebruik lijken systemische bijwerkingen minimaal – de meeste gemelde problemen beperken zich tot lokale irritatie of zeldzame overgevoeligheidsreacties. Zo zijn er incidentele gevalsbeschrijvingen van ernstige orale irritatie of zelfs weefselversterf in de mond bij baby’s na herhaaldelijke toediening tegen spruw. Ook werd moeite met drinken en ademhalen gemeld bij sommige zuigelingen, waarschijnlijk door de irriterende effecten in mond en keel. Dergelijke gevallen onderstrepen het belang van voorzichtig, kortdurend en spaarzaam gebruik volgens voorschrift.
Balans tussen risico en voordeel: Tegenover de potentieel ernstige (maar grotendeels theoretische) risico’s staan de praktische voordelen dat gentiaanviolet goedkoop is en breed antimicrobieel werkt. Sommige onderzoekers benadrukken dat het middel “bij uitstek veilig” is gebleken in de klinische praktijk en dat geen belangrijke contra-indicaties bestaan op basis van menselijk gebruik. Toch voeren veel gezondheidsautoriteiten aan dat bij een stof die in labtesten DNA-schade en kanker bij dieren veroorzaakt, voorzorgsprincipes moeten prevaleren. Dit betekent dat men gentiaanviolet bij mensen alleen nog inzet als er geen veiliger alternatief is, zeker voor kwetsbare groepen als zuigelingen of zwangeren.
Vanzelfsprekend blijft verdere wetenschappelijke evaluatie gaande. Mocht u gentiaanviolet willen gebruiken, informeer uzelf goed (zoals u nu doet) en volg de hierboven genoemde voorzorgsmaatregelen. Raadpleeg bij twijfel of bij aanhoudende klachten altijd een medisch professional. Zo benut u de nuttige eigenschappen van dit klassieke middel op een verantwoorde wijze, met minimaal risico.
Bronnen: De bovenstaande informatie is samengesteld uit hoogwaardig wetenschappelijk en medisch bronmateriaal, waaronder publicaties van gezondheidsautoriteiten en peer-reviewed onderzoek. Enkele sleutelbronnen zijn Health Canada, de Amerikaanse FDA en OEHHA (Californië), medische richtlijnen (MSF) en wetenschappelijke reviews. Deze bronnen bieden verdere verdieping voor wie meer wil lezen over gentiaanviolet.
